Засваенне дзецьмі беларускай мовы/ Казка
Засваенне дзецьмі беларускай мовы ажыццяўляецца ў спецыфічнай сітуацыі руска-беларускага блізкароднаснага двухмоўя.
Для большасці дашкольнікаў першай мовай, на якой яны вучацца гаварыць і думаць, з'яўляецца руская. У той жа час дзеці даволі рана далучаюцца да беларускай мовы, чуючы яе па радыё, тэлебачанні, ад некаторых дарослых і ў дзіцячым садзе, на асобных занятках.
Аднак паўнавартасная беларускамоўнае асяродзе ў дашкольнікаў адсутнічае. Больш за тое, дзеці могуць карыстацца рускай мовай нават тады, калі да іх звяртаюцца па-беларуску, ведаючы, што іх разумеюць. Такім чынам, маўленчыя сітуацыі, у якіх аказваюцца дзеці, не ствараюць у іх жыццёвай неабходнасці размаўляць па-беларуску. З іншага боку, стыхійнае авалоданне беларускай мовай прыводзіць да змешвання рускага і беларускага маўлення дзяцей.
Такім чынам, гэта патрабуе спецыфічных падыходаў да навучання дзяцей беларускай мове.
Творы фальклору сваім зместам і формай найлепшым чынам дапамогуць ў гэтым. Паступова яны ўводзяць малога ў стыхію народнага словы, раскрываюць яго багацце і прыгажосць. З'яўляюцца ўзорам прыгажосці мовыі. Народныя казкі, спрыяюць засваенню ўсіх формаў мовы, якія даюць магчымасць выпрацоўкі ў дзяцей ўласных моўных навыкаў.
Зараз дадзеная праблема становіцца яшчэ больш актуальнай. Недахоп часу ў бацькоў, адсутнасць актывізацыі беларускай мовы з боку бацькоў - прыводзіць да праблем развіцця маўлення дзяцей. На жаль, дзіця больш часу праводзіць за кампутарам, чым у жывым асяроддзі. З прычыны гэтага, творы народнай творчасці практычна не выкарыстоўваюцца нават ў малодшым узросце. Дашкольны ўзрост - гэта перыяд актыўнага засваення дзецьмі гутарковага мовы, станаўлення і развіцця ўсіх бакоў мовы: фанетычнай, лексічнай, граматычнай. Паўнавартаснае валоданне роднай мовай у дашкольным дзяцінстве з'яўляецца неабходнай умовай для разумовага, эстэтычнага, маральнага выхавання дзяцей. Чым раней дзеці чуюць беларускую мову, тым вальней яны будуць карыстацца ей ў далейшым.
Але жыццё ў рэчышчы народнай культуры не можа быць навязана бацькам. Яно можа быць толькі вынікам натуральнага выбару кожнага чалавека, які бачыць менавіта ў гэтым карысць для дзяцей і адчувае пульс роднай культуры ў самім сабе.. Дзяцінства немагчыма ўявіць без казкі, таму што слухаць казкі, якія табе расказваюць тата і мама, бабуля ці дзядуля, ці добрая выхавацелька, калі бацькоў няма побач — гэта адно з правоў дзіцяці, запісаных у Канвенцыі аб правах дзіцяці. У ёй сказана, што дзіця мае права на зносіны і на ўвагу, на паўнавартаснае развіццё, на выражэнне сябе, на адпаведную свайму ўзросту і зразумелую ў гэтым узросце інфармацыю, а таксама на вывучэнне культуры свайго народу.Усё гэта ёсць у казках.
Казкі вучаць і перасцерагаюць, казкі звязваюць нашых пра-прадзедаў ды пра-прабабуляў з намі. Казкі — гэта ўтульны сямейны вечар, калі клопаты вялікага свету засталіся за сценамі Вашага дому, а Вы і Ваш час належаць толькі Вашым дзецям.
Калі мы гаворым пра Канвенцыю аб правах дзіцяці, у першую чаргу мы думаем пра глабальныя рэчы: пра мір, пра вайну, пра адукацыю, пра ежу, пра жытло і здароўе. Бясспрэчна, гэта вельмі важна. Але Вашая ўвага, Вашыя абдымкі, Вашая сіла і абарона, Вашая пяшчота і клопат вельмі патрэбныя Вашым дзецям.
Казкі — гэта цэлы чароўны свет, у якім Вы падарожнічаеце разам, трымаючыся за рукі. Свет, у якім Вашае дзіця можа стаць веліканам і навучыць Вас, дарослага чалавека, чаму-небудзь новаму. Размаўляйце, чытайце казкі сваім дзецям на беларускаяй мове. А мы вам у гэтым дапапожам.
Як я гляну на твой нос, дык успомню пра свой хвост
Жыў сабе на сьвеце бедны селянін. Яму ў жыцьці не шанцавала. Гаспадарка ня ручыла, скаціна не вялася, дзеці хварэлі, жонка была сварлівая і ў хаце быў заўсёды неспакой і звадка. Адно ў яго было шчасьце, што ён быў добры музыка і меў добрую скрыпку. Гэты чалавек любіў лес, поле, асабліва свой шнюрок збожжа. Як толькі ў яго находзілася вольная хвіліна, ён браў сваю скрыпачку, выходзіў за гумно на ўзгорачак, садзіўся на каменьчыку і іграў на сваей скрыпачцы рознымі галасамі. Гукі яго галасістай скрыпкі разносіліся па полі, лесе і сенажаці, і адбіваліся ад лесу цудоўным рэхам. Ён тады забываўся на сваю беднасьць, гора і на сваю язычлівую жонку.
Аднаго разу, калі ён так іграў, з норкі выскачыла яшчарка. Калі скрьшачка выдавала жаласьлівыя гукі, яшчарка стаяла спусьціўшы галаву і слухала, а калі ён іграў вясёлыя танцы, дык яшчарка танцавала і датуль скакала, пакуль музыка ня пераставаў іграць, а за добрую ігру кажны раз яшчарка выплёўвала чырванца, ветліва кланялася і хавалася ізноў у сваю норку. Час ідзе, а музыка прыходзе на гэта месца іграць. У яго ўжо і грошы завяліся, ён разбагацеў, і дома пачало шанцаваць: скаціна стала вясьціся, дзеці перасталі хварэць і жонка паспакайнела. Цяпер толькі жонка прыставала да музыкі, каб сказаў, адкуль бяруцца ў яго грошы. Сьпярша ён маўчаў, але што раз яна горш прыставала і выпытвала і нарэшце не сьцярпела ды спытала:
— Ці ня красьці ты ходзіш або можа забойствам займаешся?
І тады ён мусіў прызнаццца жонцы і расказаў ёй усю праўду. Жонка даведаўшыся праўду, пачала яго яшчэ горш лаяць і нехтаваць.
— Ды дзе-ж гэта відана, каб яшчарка давала чырванцы? Гэта яшчэ горш як зладзейства ці разбой. Гэта-ж мабыць нячысьцік у выглядзе яшчаркі табе грошы дае. Ты, відаць, сам запрадаўся нячыстай сіле і нас усіх хочаш запрадаць.
А музыка спакойна адказвае:
— Я іграў сабе, каб разьвесяліць сваё гора, а калі яна паскакала і заплаціла мне чырванца, то й дзякуй ёй, я-ж у яе платы не дамагаўся.
Але жонка і слухаць не хацела, толькі крычыць:
— Трэба ратавацца ад нячыстай сілы!
— Як-жа ратавацца? — кажа музыка. Жонка падумала і сказала:
— Вазьмі з сабой сякеру і ідзі іграць на тое самае месца, а калі яшчарка выскача з норкі, то тады вазьмі ды засячы сякерай.
Музыка паслухаў жонкі, узяў сякеру за пояс і скрыпачку ў рукі ды пашоў іграць. Сеў на каменьчыку, а сякеру выняў з-за пояса і паставіў ля ног. Калі пачаў іграць, то яшчарка, як і перш, выбегла і пачала танцаваць. Музыка ўспомніў загад жонкі, але ніяк ня мог падняць сякеру на нявінную вясёленькую яшчарку. Калі музыка скончыў іграць, яшчарка ветліва пакланілася, выплюнула чырванца і зьвярнулася да свае норкі, але ў гэты мамэнт музыка схапіў сякеру і сякануў па яшчарцы, але пасьпеў адсеч толькі хвост. Яшчарка тады як крутнулася назад, ды як падскочыла да твару музыкі і адкусіла яму нос, а сама спакойна зьвярнулася і спаважна палезла ў сваю норку, а музыка ўзяў сваю скрыпачку і пайшоў да хаты.
Пасьля гэтага ён доўга лячыў свой нос, доўга хадзіў па леках, растраціў усё сваё багацьце. А калі абяднеў, то скаціна зноў ня стала вясьціся, дзеці зноў сталі хварэць і жонка больш ранейшага стала грызьціся. Музыка, каб разьвесяліць сваё гаротнае жыцьцё, пайшоў зноў на той самы камень іграць. І калі ён зайграў жаласную песьню, яшчарка зноў вылезла з свае норкі і стала спусьціўшы галаву слухаць дзіўную музыку. А калі музыка ізноў зайграў вясёлыя танцы, дык яшчарка пусьцілася ў скокі. Калі музыка перастаў іграць, яшчарка зноў пакланілася, выплюнула чырванца і павярнулася ў сваю норку. Гэтак ізноў завялося сяброўства ў бязносага музыкі і бясхвостай яшчаркі. Музыка зноў стаў багацець.
Аднаго разу музыка, пасьля свае ігры і танцаў яшчаркі, пачаў перапрашаць яшчарку:
— Выбачай, мілая яшчарка, што я, паслухаўшы сваей старой бабы, спаганіў тваю аздобу, адсекшы твой хвост.
А яшчарка кажа: — Ат нічога, я ані ня гневаюся на цябе за тваю распусту, а даўно забылася праз гэта: толькі: — Як я гляну на твой нос, дык успомню пра свой хвост.
Выданьне: Беларускія казкі. Мюнхен, 1957.
